چرخۀ جنسی زنان
چه عواملی در تولیدمثل زنان نقش دارند؟ چه هورمون‌هایی باعث ایجاد چرخۀ باروری در بانوان می‌شود؟ نحوۀ عملکرد هورمون‌ها چگونه است؟ مبحث چرخۀ جنسی زنان در کنکور سراسری چقدر نقش دارد؟ در این مقاله به بررسی این موارد می‌پردازیم.
در تولیدمثل خانم‌ها، تغییرات هورمونی که در تخمدان‌ها و رحم انجام می‌شود؛ دو فرایند چرخه‌ای مرتبط به هم را به وجود می‌آورد. نظم، مهم‌ترین فاکتور سلامت این دستگاه است و هماهنگی چرخۀ تخمدانی و رحمی، بدن زنان را برای بارداری احتمالی آماده میکند.
رویدادهای این دو چرخه در یک خانم بالغ و سالم در سن باروری با چرخه جنسی فرضی 28 روزه به شرح زیر است:
روز صفر:
مقدار دو هورمون استروژن و پروژسترون حداقل است (ابتدای دورۀ جنسی). حداقل شدن استروژن و پروژسترون دو پیامد دارد:
- الف: ریزش دیوارۀ رحم: دیوارۀ رحم با حمایت استروژن و پروژسترون است که پایدار می‌ماند. با حداقل شدن این دو هورمون، دیوارۀ رحم از هم فرو می‌پاشد و این یعنی آغاز خونریزی ماهیانه.
- ب) بازخورد منفی: حداقل بودن این دو هورمون سبب افزایش ترشح هورمون‌های محرک جنسی از هیپوفیز پیشین می‌شود.
حدود روز 4 و 5:
1- افزایش ترشح FSH، سبب تأثیر روی فولیکول‌ها شده و در نتیجه باعث رشد سلول‌های جدار فولیکول می‌شود.
2- از حدود روز 6 از سلول‌های فولیکول رشدیافته استروژن ترشح می‌شود و شروع ترشح استروژن از روز 6 به بعد یعنی پایان خونریزی ماهیانه.
نکته مهم: خونریزی ماهیانه امکان دارد 6 روز – 7 روز و یا کمتر و بیشتر طول بکشد. مدت زمان خونریزی ماهیانه به مدت زمان بالغ شدن فولیکول بستگی دارد.
حدود روز 8 تا 13:
فولیکول بیشتر رشد میکند← فولیکول بزرگتر، استروژن بیشتری تولید میکند.
بیشتر ترشح شدن استروژن، 3 پیامد دارد:
- ضخامت دیواره رحم با شیب زیادی افزایش می‌یابد.
- افزایش استروژن با خودتنظیمی منفی، سبب کاهش ترشح FSH می‌شود.
- استروژن بیشتر ← فولیکول بزرگتر ← ترشح استروژن بیشتر (خودتنظیمی مثبت)
روز 14 (نیمۀ دورۀ جنسی)
شاهد اوج هورمون استروژن هستیم ← بازخورد مثبت ← حداکثرشدن LH وFSH ← سبب پاره‌شدن فولیکول و آزادشدن اووسیت ثانویه می‌شود (تخمک‌گذاری).
بعد از روز 14:
کاهش مقدار LH (که هنوز هم زیاد است) سبب تبدیل باقی‌ماندۀ فولیکول در تخمدان به جسم زرد می‌شود. جسم زرد هم استروژن و هم پروژسترون تولید میکند (پروژسترون را از استروژن بیشتر تولید میکند).
نکته مهم: بیشتر ترشح کردن پروژسترون در نیمۀ دوم به علت افزایش فعالیت ترشحی و پرخون‌تر شدن رحم است. استروژن در نیمۀ اول وظیفۀ افزایش ضخامت بافت ماهیچه‌ای رحم را دارد.
حدود روز 22 (اوج هورمون پروژسترون)
- دیوارۀ رحم به شدت ضخیم و پرخون شده و آمادگی برای پذیرش جنین را دارد.
- بالابودن همزمان استروژن و پروژسترون با بازخورد منفی سبب کاهش LH و FSH می‌شود.
اگر بارداری صورت بگیرد:
- جسم زرد باقی می‌ماند تا با ترشح هورمون‌های استروژن و پروژسترون سبب حفظ دیواره رحم گردد.
نکته: دیوارۀ رحم به حمایت هورمون‌های استروژن و پروژسترون است که پابرجاست.
اگر بارداری صورت نگیرد:
- جسم زرد تحلیل رفته و به جسم غیرفعالی به نام جسم سفید تبدیل می‌شود ← غیرفعال شدن جسم زرد سبب افت شدید هورمون‌های جنسی و به دنبال آن ناپایداری دیوارۀ رحم و شروع خونریزی ماهیانه می‌شود.
– به‌طور معمول در دستگاه تولیدمثل زنان، …………………… (سراسری تجربی 1389)
1) انقباض ماهیچه‌های مخطط لولۀ فالوپ به حرکت تخمک کمک میکند.
2) سلول‌های فولیکول‌های در حال رشد، هدف هورمون‌های سازنده خود هستند.
3) در اواخر دورۀ فولیکولی تخمدان، ضخامت دیوارۀ رحم به بیشترین حد خود می‌رسد.
4) یک هفته بعد از تخمک‌گذاری، ترشح استروژن و پروژسترون به بیشترین مقدار خود می‌رسد.
پاسخ: گزینۀ 2
استروژن که از فولیکول‌های در حال رشد ترشح می‌شود، سبب رشد بیشتر فولیکول می‌شود.
بررسی سایر گزینه‌ها:
1) ماهیچه‌های لولۀ فالوپ صاف هستند و نه مخطط.
3) ضخامت دیوارۀ رحم در اواخر نیمۀ دوم به حداکثر مقدار خود می‌رسد.
4) بیشترین میزان ترشح استروژن قبل از تخمک‌گذاری است.
2- در یک بانو سی ساله، تجویز دارویی با مقادیر زیاد استروژن و پروژسترون در روز پنجم چرخۀ جنسی، سبب می‌شود تا …………………… (خارج از کشور تجربی 1389)
1) میزان FSHو LH خون افزایش یابد.
2) از رشد فولیکول‌های جدید جلوگیری شود.
3) اولین تقسیم میوزی سلول زایندۀ گامت، تکمیل می‌شود.
4) جسم زرد توسعه یابد و دیوارۀ رحم ضخیم و پرخون گردد.
پاسخ: گزینۀ 2
زیاد بودن دو هورمون استروژن و پروژسترون شرایط مشابه نیمۀ دوم چرخۀ جنسی را ایجاد میکند. پس شرایط مشابه نیمۀ دوم و در روز پنجم چرخۀ جنسی بررسی می‌شود. (درستی گزینۀ 2 و رد گزینه‌های 1 و 3 و 4)
3- به‌طور معمول در چرخۀ جنسی یک فرد سالم، همزمان با …………………… مقدار استروژن خون، کاهش و میزان …………………… در خون، رو به افزایش می‌گذارد. (خارج از کشور تجربی 1392)
1) شروع رشد فولیکول‌ها – هورمون پروژسترون
2) خروج تخمک از تخمدان – پروژسترون
3) افزایش اندازۀ جسم زرد – هورمون محرک فولیکولی
4) شروع ضخیم شدن دیوارۀ رحم – هورمون آزادکننده
پاسخ: گزینۀ 2
در زمان تخمک‌گذاری استروژن کاهش و پروژسترون افزایش می‌یابد.
بررسی سایر گزینه‌ها:
1) LH و FSH هر دو در زمان تخمک‌گذاری کاهش می‌یابند؛ ولی در هنگام شروع رشد فولیکول‌ها تفاوتی در مقادیر این دو هورمون نمی‌بینیم.
3) همزمان با افزایش جسم زرد، هورمون FSH کاهش می‌یابد.
4) همزمان با شروع ضخیم شدن رحم، کاهش در مقدار استروژن نمی‌بینیم.
4- در بخشی از چرخۀ جنسی زنان، اختلاف میزان LH و FSH در بیشترین حد خود قرار دارد. بلافاصله بعد از این زمان …………………… (سراسری تجربی 1393)
1) تخمک نابالغ به تخمک تمایز نیافته تبدیل می‌شود.
2) میزان هورمون‌های مترشحه از تخمدان افزایش می‌یابد.
3) ترشحات جسم زرد و هورمون‌های هیپوفیزی افزایش می‌یابد.
4) تفاوت میان مقدار استروژن و پروژسترون خون کم می‌شود.
پاسخ: گزینۀ 4
با توجه به شکل، حداکثر اختلاف LH و FSH هنگامی است که LH به قله خود می‌رسد و سپس تخمک‌گذاری انجام می‌شود و وارد نیمۀ دوم چرخه می‌شویم. یعنی مقدار استروژن شروع به کاهش و مقدار پروژسترون شروع به افزایش میکند؛ ولی اختلاف مقدار این دو نسبت به نیمۀ اول چرخه کمتر است.
5- در طی چرخۀ جنسی یک فرد سالم، همزمان با ……………………، میزان هورمون …………………… در خون شروع به …………………… می‌نماید. (خارج از کشور تجربی 94)
1) تشکیل تخمک نابالغ – پروژسترون – افزایش
2) تشکیل اولین گویچۀ قطبی – استروژن – افزایش
3) آغاز رشد فولیکول پاره شده – پروژسترون – کاهش
4) آزادشدن تخمک تمایز نیافته از تخمدان – محرک فولیکولی – کاهش
پاسخ: گزینۀ 1
با توجه به نکات ذکر شده در متن، گزینۀ 1 صحیح است.
6- با توجه به تخمک‌زایی در یک فرد بالغ،کدام عبارت دربارۀ هر سلولی که در مرحله پروفاز میوز 1 قرار دارد، درست است؟ (خارج از کشور تجربی 95)
1) توسط تعدادی سلول پیکری احاطه شده است.
2) در ابتدای یک چرخۀ جنسی به وجود آمده است.
3) مرحلۀ دوم تقسیم میوز خود را خارج از تخمدان انجام می‌دهد.
4) تحت تأثیر هورمون‌های استروژن و پروژسترون، به مرحلۀ بلوغ نزدیک می‌شود.
پاسخ: گزینۀ 1
سلول‌هایی که در مرحلۀ پروفاز میوز 1 هستند، همان سلول‌های اووسیت اولیه هستند که توسط سلول‌های پیکری احاطه شده‌اند.
منابع
۱- جزوۀ تدریسی استاد عمارلو و دکتر میوه چی
۳- کتاب خیلی سبز
۴- کتاب گاج
نویسنده: تیم مشاوره مقدم-مهسا طالش