شما کنکوری‌های عزیز و دوست‌داشتنی در این بخش از عربی دوازدهم رشتۀ انسانی با قواعد درس 3 آشنا خواهید شد که شامل اسلوب استثناء و اسلوب حصر است و در ادامه شناخت کامل از اعضای تشکیل‌دهندۀ استثناء «مستثنی‌منه – ادات استثناء – مستثنی» پیدا می‌کنید.
نکات کنکوری و نکات تستی در مورد قواعد عربی درس 3 دوازدهم انسانی نیز در اختیار شما قرار می‌گیرد.
استثناء و اسلوب حصر
الف) اسلوب استثناء:
به جملاتی که در آن‌ها حکمی صادر می‌شود و سپس کسی یا چیزی از آن حکم خارج می‌شود، اصطلاحاً «اسلوب استثناء» می‌گویند.
بنابراین:
فرمول استثناء: مستثنی‌منه + ادات استثناء + مستثنی
- الّا: یکی از ادات استثناء است.
- مستثنی‌منه: اسمی که مستثنی از آن استثناء شده است و اعرابش هم تابع جمله است؛ یعنی با توجه به مقتضیات جمله می‌تواند مرفوع، منصوب و مجرور باشد.
- مستثنی: اسمی که بلافاصله بعد از ادات استثناء می‌آید.
شرایط ویژۀ مستثنی‌منه:
هرگاه مستثنی‌منه در جملۀ قبل از «الّا» بیاید، استثناء را «استثنای تام» می‌گوییم. بنابراین آمدن یا نیامدن مستثنی‌منه حساسیت ویژه‌ای برای جمله ایجاد می‌کند.
- وقتی مستثنی‌منه قبل از «الّا» می‌آید (استثناء تامّ):
۱. ارکان جمله قبل از «الّا» کامل است. یعنی اگر بعد از «الّا»، را از جمله حذف کنیم جمله نقصی پیدا نمی‌کند.
مثال: «جاء التلامیذ الّا علیّاً!: جاء التلامیذ!» (دانش‌آموزان آمدند – جمله صحیح است)
نتیجه: هرگاه جمله قبل از «الّا» ناقص باشد، در آن جمله مستثنی‌منه نداریم.
مثال: «ما جاء الّا علیٌ!»: «ما جاء» (نیامد – جمله صحیح نیست؛ پس مستثنی‌منه نداریم)
یادآوری: ارکان جمله یعنی نقش‌های اصلی جمله که:
در جملۀ فعلیه:
الف) اگر فعل لازم باشد: فعل و فاعل
ب) اگر فعل متعدی باشد: فعل و فاعل و مفعول
ج) اگر فعل مجهول باشد: فعل مجهول و نایب فاعل
در جمله اسمیه:
الف) بدون نواسخ: مبتدا و خبر
ب) با نواسخ: اسم و خبر نواسخ
۲. مستثنی (کلمۀ بعد از الّا) همواره منصوب می‌شود!
مثال: «ما قرأت آثار هذه الکاتب الّا واحداً منها!»: «واحداً» مستثنی و «آثار» مستثنی‌منه
نتیجه: هرگاه کلمه بعد از «الّا» مرفوع یا مجرور باشد؛ حتماً مستثنی‌منه نداریم.
مثال: «لا یفوز فی هذه الامتحان الّا المجدون!»: «المجدون» با (ونَ) آمده و مرفوع است؛ بنابراین در جمله مستثنی‌منه نداریم!
۳. مستثنی‌منه باید جمع و یا مثنی و یا یک اسم مفردی باشد که مفهوم کلی داشته باشد، در غیر این‌صورت جمله درست نیست.
مثال: «شاهدت اصدقائی فی الملعب إلا سعیداً»: «اصدقاء» مستثنی‌منه و جمع است که «سعید» از آن خارج شده است.
مثال: «ما شاهدت صدیقی فی الملعب الا سعیداً»: جمله ایراد دارد؛ زیرا «صدیقی» نه جمع است و نه مفهوم کلی دارد، بنابراین «سعید» نمی‌تواند جزئی از آن باشد.
مثال: «ما رأیت تلمیذا فی الملعب الا سعیداً»: «تلمیذ» مستثنی‌منه است، زیرا با اینکه مفرد است ولی مفهوم کلی دارد (یعنی هر دانش‌آموزی).
- لازم نیست مستثنی‌منه حتماً اسم باشد؛ بلکه ضمیر بارز (جمع) نیز می‌تواند مستثنی‌منه باشد.
مثال: «ذهبنا الّا حمیداً»: «ضمیر نا مستثنی‌منه و فاعل، حمیداً مستثنی تام و منصوب»
- مستثنی‌منه بیشتر در جملات مثبت می‌آید؛ اما نه همیشه، زیرا می‌تواند در جملات منفی نیز بیاید.
مثال: «لایفلح أحد إلا الصادق»: «أحد مستثنی‌منه و نایب فاعل، الصادق مستثنی تام و منصوب»
- اگر جمله قبل از «الا» مثبت بوده و سؤالی هم نباشد، حتماً مستثنی‌منه داریم!
نتیجه: اگر جمله قبل از «الا» خالی از عوامل منفی و سؤالی (لم، لما، لا، لن، ما، لیس، هل، أ) باشد مستثنی‌منه داریم!
- در عبارت‌های مثبتی که یکی از کلمات (بعض، جمیع، کل، واحد، واحدة، احد) قبل از «الا» بیایند، غالباً مستثنی‌منه میشوند!
مثال: «کلُّ شیءٍ هالك الّا وجهه!» (مستثنی‌منه: کل)
- اگر بعد از الا فعل بیاید مستثنی‌منه نداریم!
مثال: «ما من رجل یغرس غرسا الا کتب الله له من الاجر!»: بعد از «الا» کتب آمده بنابراین مستثنی‌منه نداریم!
- هشدار مهم در مورد «الّا»:
- مواظب باشید «إلّا» را با «ألّا» اشتباه نگیرید: (أن + لا = ألّا)
ب) اسلوب حصر:
اگر هنگام سخن گفتن بخواهیم چیزی را منحصر و اختصاصی بیان کنیم، از اسلوب حصر استفاده میکنیم؛ رایج‌ترین روش حصر به دو صورت است:
1) با کمک «إلّا»:
اگر جملۀ قبل از «إلّا» منفی بوده و مستثنی‌منه محذوف باشد (مراجعه شود به نکاتی که درخصوص نبودن مستثنی‌منه در جمله اشاره شد)، در آن‌صورت اسلوب حصر داریم!
مثال: «ما نجح إلا علی»: قبل از «الا» جمله منفی بوده و مستثنی‌منه نیز محذوف است؛ بنابراین اسلوب حصر داریم.
در ترجمه: (تنها علی قبول شد) یا (جز علی قبول نشد)
دقت: اگر شرایط بالا نباشد نمی‌توان جمله را با اسلوب حصر و با «تنها و فقط و ….» ترجمه کرد.
مثال: در جمله «ما نجح احد الا علیا» اینکه بگوییم فقط علی موفق شد، ترجمۀ اشتباهی است. زیرا مستثنی‌منه ذکر شده است که «احدٌ» است.
«جملاتی که اسلوب حصر هستند همیشه منفی و یا سؤالی‌اند و هرگز مثبت نیستند!»
دید تستی:
اول به این توجه کنید که بعد از «الا» مرفوع است یا نه، اگر مرفوع نبود به این توجه کنید که جمله قبل از «الا» مثبت است یا منفی یا سؤالی، اگر سؤالی یا منفی بود ببینید از نظر معنی و نقش جمله قبل از «الا» کامل است یا ناقص!
اگر جملۀ ما منفی بود، بخش منفی‌کنندۀ جمله قبل از «الا» (ما، لا، لم، لن و …) را حذف کنید، «الا» را هم حذف کنید؛ حال قبل و بعد از «الا» را (هر آنچه که باقی مانده) را بخوانید؛ اگر معنا داد و درست بود، اسلوب حصر است؛ در غیر این‌صورت اگر معنا نداد و اشتباه بود اسلوب استثناء است!
مثال:
۱) «لا تسقط ورقة من شجرة إلا بإذن الله!»: اگر «لا» و «إلا» راحذف کنیم «تسقط ورقة من شجرة بإذن الله» باقی می‌ماند که معنادار است پس اسلوب حصر است!
۲) «لم یکن للتلامیذ عمل فی الصف الا تعلم الدروس!»: اگر «لم یکن» و «الا» را حذف کنیم «للتلامیذ عمل فی الصف تعلم الدروس» باقی می‌ماند که بی‌معنا و اشتباه است؛ پس اسلوب استثناء است و عمل مستثنی‌منه است!
- اگر بعد از إلّا جار و مجرور و یا ظرف (قید مکان و زمان) بیاید:
مثال: «لم اشاهد صدیقی فی مکان الّا فی الحفلة»: اسلوب استثناء است: چون «فی الحفلة» جزئی از «فی مکان» است!
مثال: «لم اشاهد صدیقی الا فی الحفلة»: اسلوب حصر است: چون نمی‌توان «فی الحفلة» را به کلمهای قبل از «الا» ربط داد!
2) به وسیله «إنّما»:
وقتی إنّما در آغاز جمله به کار می‌رود اسلوب حصر ایجاد می‌کند؛ زیرا معنای «فقط، تنها، جز این نیست که …» می‌دهد.
مثال: «إنّما الدنیا خیالٌ عارضٌ!»: دنیا تنها خیالی گذرا است!
- در ترجمۀ اِنّما توجه کنید که خبر را تأکید میکنیم یعنی کلمه فقط قبل از خبر استفاده می‌شود.
مثلاً در ترجمۀ جملۀ بالا، نمی‌توان گفت: فقط دنیا خیالی گذراست.
تست
1- عیِّن المستثنی‌منه غیرمحذوف: (سراسری ۱۴۰۱)
۱) لا یعمل بوصایا أبی و أمی إلا أخی الأکبر!
۲) لماذا لا تستخدم فی کلامك إلا الأشعار العربیة!
۳) لا یخرج أحدٌ من المکتبة إلا الذین یختارون کتاباً واحداً!
۴) لن یسهر هذه اللیلة علی سریری لیساعدنی إلا أبی!
پاسخ گزینۀ «۳» است. سؤال مستثنی‌منه‌های را که حذف نشده است، یعنی اسلوب استثناء را از ما می‌خواهد. در گزینۀ ۳ «أحدٌ» مستثنی‌منه ما است! در سایر گزینه‌ها از اسلوب حصر استفاده گردیده است.
2- عیّن ما فیه الحصر (فی المعنی): (سراسری ۱۴۰۰)
۱) لا یحسن إلینا أحدٌ إلا الذی یحسن إلیه!
۲) لا تأکل البومات فی المزرعة غذاء إلا الفئران!
۳) لا تسبب الامطار الحمضیة إلا التلوث فی الهواء!
۴) لا یری المتشائم شیئا فی کل فرصة إلا الصعوبة!
پاسخ گزینۀ «۳» است. با حذف «لا» و «إلا» از این جمله عبارتی که باقی می‌ماند «تسبب الامطار الحمضیة التلوث فی الهواء» است که معنای کامل و درستی دارد، ولی در سایر گزینه‌های «۱، ۲ و ۴» به‌ترتیب «أحدٌ، غذاء و شیئاً» مستثنی‌منه هستند.
منابع:
۱- کتاب عربی جامع کنکور انسانی – انتشارات خیلی سبز
۲- کتاب عربی انسانی عمار – انتشارات مهروماه
۳- سؤالات کنکور سراسری دیماه ۱۴۰۱ و ۱۴۰۰
نویسنده: تیم مشاوره مقدم-مهدی علی محمدی